شطرنج، وی چی، کیسینجر و استراتژی

 برای پروژه «استراتژیست‌ها چگونه می‌اندیشند؟» با زیر تیتر «عوامل مؤثر در تفکّر یک استراتژیست» علاوه بر سرک کشیدن در لابلای ده‌ها کتاب باید 7 کتاب در این مورد و چندین کتاب خاطرات سیاسی/فرهنگی را هم بخوانم. در این خواندن‌ها علاوه بر لذّت مطالعه که لذّتی است ذاتی و عمیق و ماندگار، لذّت‌های گاه و بی‌گاه و کوچک و بزرگ خودنمایی می‌کند، لذّت فهم و آشنایی با چگونگی ارتباط آنچه دوست داری و آنچه به عنوان کار انجام می‌دهی!

  هر چند تمام این لذّت‌ها را با دوستان و عزیزان خواننده این وبلاگ در میان گذاشتن بی‌ربط می‌نُماید، ولی از لذّت‌های مشترک براحتی می‌توان داد سخن داد. یکی از کتب هفت‌گانه مورد مطالعه کتاب «چین» نوشته هاینز آلفرد کیسینجر، معروف به هنری کیسینجر، استراتژیست و سیاست‌مدار نام‌آشنای آلمانی الاصلِ آمریکایی است. می‌دانید که کیسینجر علاوه بر طراح و مجری ارتباط دراز دامن و پر سر و صدای آمریکا/چین، در سال 1971، از علاقمندان چین هم هست.

 بد نیست بدانید این کتاب در سال 2011 نوشته شده؛ یعنی وقتی جناب کیسینجر 88 ساله بوده‌اند، در سال 2012 انتشارات پنگوئن آن‌را منتشر نموده(جناب کیسینجر امسال هم کتابی با عنوان «نظم جهانی» منتشر کرد، بله در سن 91 سالگی!) و در سال 1392 نشر فرهنگ معاصر با ترجمه آقای حسین رأسی آن‌را در ایران منتشر کرد. کتاب فارغ از تمام این حرف‌ها برای خواننده علاقمند به این مباحث، جهت آشنایی با فرهنگ شرق بسیار مفید است.  

 کیسینجر در فصل اوّل کتاب، «یگانگی چین»، در بخش "«رئال پولیتیک» چینی و «هنر جنگ» اثر «سان تزو»" مقایسه‌ای می‌کند بین بازی چینی‌ها با نام «وی چی» و بازی غربی‌ها «شطرنج» و از این مقایسه نتایجی می‌گیرد هم جالب و هم خواندنی.

 در اینجا می‌خواهم این چند صفحه را برای شما خوانندگان عزیز بیاورم و بعد عکس صفحات مربوط از کتاب مزبور را، پس همراه هم بخوانیم این تحلیل جذّاب و احتمالاً منحصر به فرد را :

«رئال پولیتیک»¹ چینی و «هنر جنگ»² اثر «سان تزو»³

  چینی‌ها، به گونه‌ای زیرکانه، «رئال پولتیک» را با نوعی دکترین استراتژیکی، که بطور مشخص با استراتژی و دیپلماسی مورد علاقه غربی‌ها متفاوت است، در هم آمیخته‌اند. تاریخ پر تلاطم چین به رهبران آن آموخته است که همه مسایل در همه موارد چاره‌پذیر نیستند و تأکید زیاده از حد بر تسلط کامل به رویدادها، ممکن است سبب بر هم خوردن هارمونی و نظم عالم بشود. امپراتوری چین آنقدر دشمن بالقوه داشت که هرگز امکان امنیّت تمام عیار برای آن بوجود نیامد. اگر سرنوشت چین با نوعی امنیّت نسبی گره خورده بود، این تلویحاً نوعی ناامنی نسبی را نیز شامل می‌شد؛ یعنی نیاز به فراگیری دستور زبان چندین کشور همسایه که دارای تاریخ‌ها و آرمان‌های متفاوت بودند. دولت‌مردان چینی به ندرت برآورد یک مناقشه را، با استراتژی برخورد به قصدِ «همه چیز یا هیچ چیز»، به خطر می‌انداختند. آنجا که در سنّت غربی، برخورد قاطعانه و جسارت بی‌پرده در میدان نبرد یک امتیاز تحسین برانگیز به حساب می‌آمد، مطلوب چینی‌ها، باریک بینی و زیرکی، دورزنی و میان‌بُرزنی، تجهیز و پیشبرد ذره ذره و بردبارانه وضعیت برتری نسبی روانی بر دشمن بود.  

  این تضاد و دوگانگی، به وضوح در سرگرمی‌های فکری مورد علاقه این دو تمدّن (چین و غرب)، انعکاس یافته است. پایدارترین سرگرمی چینی‌ها، بازی «وی چی»⁴ به معنی «احاطه مهره‌ها» است که مبتنی بر مفهوم «محاصره» طراحی شده است. صفحه بازی یک تورین (شبکه) نوزده در نوزده خطی، متشکل از خانه‌های مربعی شکل است، که در آغاز بازی خالی است. هر بازیکن یکصد و هشتاد مهره، یا شِن‌ریزه در اختیار دارد که ارزش همه آن‌ها یکسان است. بازیکنان به نوبت مهره‌های خود را با این هدف که برای خودشان مواضع قدرت (استحکامات) غیرقابل محاصره بسازند، در گوشه‌های خالی مربع‌ها می‌چینند، و همزمان نیز تلاش می‌کنند تا مواضع قدرت حریف را به محاصره بکشند. به این ترتیب، بازی به سرعت به مجموعه‌ای از نبردهای خُرد و کلان در قسمت‌های مختلف صفحه کشیده می‌شود. در حالی‌که هر بازیکن سرگرم پیاده‌سازی نقشه‌های استراتژی خود و مقابله با پیشروی طرف مقابل است، تعادل نیروها تدریجاً با هر حرکت به هم می‌خورد. در پایان یک بازی خوب، صفحه «وی چی» از منطقه‌های در هم‌آمیخته قدرت پُر می‌شود. تفاوت امتیاز بین بازیکنان اغلب آنقدر ناچیز است که برنده بازی به راحتی قابل تشخیص نیست.

  از سوی دیگر، در بازی شطرنج، که محبوب غربی‌هاست، رقابت بر سر بُرد کامل و قطعی است. هدف این بازی «کیش – مات» کردن حریف است؛ یعنی مهره شاهِ یکی از طرفین در موقعیتی قرار بگیرد که به هر سو حرکت کند یا نکند در معرض حمله مستقیم دشمن قرار داشته باشد. اکثر بازی‎های شطرنج با نوعی پیروزی قطعی پایان می‌گیرند که یا از طریق تضعیف نیروی حریف به دست می‌آید، یا از راه یک یا چند مانور ماهرانه. جدا از پیروزی قطعی، تنها برآمد ممکن در بازی شطرنج (و بازی‌های نظیر آن) حالت تساوی است، به این معنا که طرفین دست از تلاش برای پیروزی قطعی برداشته، و به اجبار]یا اختیاراً[، به خاتمه بازی با نتیجه مساوی تن در می‌دهند.

·       اگر هدف در بازی شطرنج، پیروزی قاطعانه در کوتاه‌ترین زمان ممکن است، در بازی «وی چی» هدف به درازا کشاندن و طول دادن مسابقه است.

·       در شطرنج، طرفین برای پیروزی کامل نبرد می‌کنند، امّا در «وی چی» بازیکنان در پی برتری نسبی هستند.

·       در شطرنج، حریفان تمامی توانایی خود را به میدان می‌آورند و همه نیروها، به طور کامل، در صحنه نبرد مستقر هستند، امّا در «وی چی» بازیکنان نه تنها باید ارزیابی خوبی از مهره‌های مستقر در میدان داشته باشند، بلکه لازم است به نیروهای تقویتی خارج از میدان و نقاط احتمالی استقرار آن‌ها نیز توجه داشته باشند.

·       شطرنج مفاهیم «کلاوس ویتز⁵»ی، «مرکز گرانش» و «نقطه قطعیت» را می‌آموزد. بازی معمولاً با پیکار برای کنترل مرکز و میانه صفحه آغاز می‌شود، امّا «وی چی» هنر محاصره استراتژیک را تعلیم می‌دهد.

·       در حالی‌که یک شطرنج‌بازِ ماهر می‌کوشد مهره‌های حریف را با حرکت‌های مستقیم و «شاخ به شاخ»، یکی پس از دیگری از میدان به در کند. یک «وی چی» بازِ خبره تلاش می‌کند نخست فضاهای خالی روی صفحه را گام به گام اشغال کند، سپس به تدریج از ارزش استراتژیک مهره‌های حریف کاسته و آن‌ها را تضعیف کند.

·       شطرنج قدرت تمرکز شدید بر نِیل به یک هدف، و فقط یک هدف، را تقویت می‌کند، امّا «وی چی» نوعی نیروی انعطاف‌پذیری استراتژیک را در بازیگر تولید می‌کند.

  چیزی شبیه به این تضاد، در نگرش و نظریه نظامی‌گری چین نیز مشاهده می‌شود. شالوده این نظریه در یک دوران پر تحوّل تاریخ چین ریخته شد، زمانی که درگیری‌های خونین و کشتار بی‌رحمانه میان پادشاهی‌های رقیب، تلفات سنگینی بر مردم چین تحمیل می‌کرد. در واکنش به این کشتارهای فجیع (و در جستجوی تبیین تازه‌ای از مفهوم پیروزی)، اندیشمندان چینی تفکّری را توسعه دادند که یک روی آن احتراز از هرگونه درگیری مستقیم، و روی دیگر آن پیروزی از طریق «برتری روانی» بود.

  در تاریخ چین، این تفکّر و سنّت دیرینه را به «سان تزو» (یا استاد تزو)، خالق رساله مشهور «هنر جنگ» نسبت داده‌اند.

  ...   

 این بود خرده فرمایشات جناب کیسینجر، اگر برای شطرنج چه در جهان و چه در ایران کیسینجری بود باید می‌نشست و با تفکّر می‌دید آیا می‌توان بین مفاهیم این دو بازی به گونه‌ای جمع سالم بوجود آورد! (البته نه جمع مکسّر که ساختارها را به هم می‌ریزد)

 

1.        Realpolitik : سیاست یا دیپلماسی‌ای که به جای تکیه بر زیربنای ایدئولوژیکی و یا اخلاقی، مبتنی بر قدرت و عوامل مادی و عملی است.

2.        Art of War : رساله باستانی چین که از قدیمی‌ترین و پرخواننده‌ترین کتاب‌های استراتژی نظامی در جهان است.

3.        Sun Tzu : فیلسوف باستانی چین که به اعتقاد تاریخ‌نگاران رساله “Art of War” اثر جاودانه او است.

4.        Wei qi : یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های فکری که حدود 3000 سال پیش در چین ابداع شد.

5.        Carl von Clauswitz(1780 – 1831) : نظریه‌پرداز و افسر ارتش پروس (آلمان) که بر نمودهای اخلاقی و سیاسی تأکید می‌ورزید.

 

  این هم تصاویر کتاب :

درباره کیسینجر بیشتر بدانید: اینجا

  آقای سعید یوسفی، وبلاگ نویس شطرنجی خوب کشور، نیز در وبلاگ خود به معرفی بعضی بازی‌های شبیه به شطرنج در کشورهای مختلف مبادرت نموده که البته «وی چی» در بین آن‌ها نیست.

 این بازی‌ها را از وبلاگ جناب یوسفی در اینجا و اینجا و اینجا می‌توانید ببینید.

          با آرزوی موفقیّت برای همه شطرنج‌دوستان و شطرنج‌بازان عزیز کشور / یا علی