اصطلاحات شطرنجی - 2

  برای توضیح باید بگویم قبلاً قسمت اوّل این مطلب را ارائه کرده و گفته بودیم که بعد از تکمیل آن سعی می کنیم درباره بعضی مباحث توضیحات اساتید را داشته باشیم یا خودمان سعی می کنیم توضیحات تفصیلی را در مورد بعضی مفاهیم داشته باشیم . در همین جا از تمام دوستانی که نظری دارند درخواست می کنم ، لطف نموده و نقطه نظراتشان را شفاهی یا کتبی برای ما بفرستند یا بیان کنند . ما هم سعی می کنیم با تأخیر کمتری این بحث را پیش گیریم و فکر می کنم تا پایان آن 6 قسمت دیگر داشته باشیم که در مجموع می شود 8 قسمت . حالا با هم بخش دوّم را ببینیم :

بازی کلاسیک :

  سال 1475 میلادی ؛ یعنی آغاز دوره شطرنج جدید که قوانین امروزی شطرنج وضع گردید را می توان سرآغاز رنسانس شطرنج نامید . در این دوره بررسی های شروع بازی و آخربازی در بازی های جدید شطرنج توسط وینسنت ، لوسینا ، دامیانو و رویی لوپز و بعدها فیلیدور در اختیار علاقمندان قرار گرفت و با ظهور شطرنجبازانی چون مکدانل ، سنت امانت و استانتون و برگزاری مسابقات بین المللی ، شطرنج در اروپا و آمریکا با استقبال بیشتر مردم مواجه شد . این مقطع زمانی بخصوص پس از پیدایش نوابغی چون آندرسن ، مورفی و اشتاینیتز را می توان سرآغاز ظهور بازی های کلاسیک نامید که در عصر لاسکر ، کاپابلانکا و آلخین به اوج رسید . با این مقدمه می خواهیم به این نتیجه برسیم که بررسی و دیدن این بازی ها برای هر شطرنجبازی لازم و ضروری است و به قول پولوگایفسکی کسی که این بازی ها را ندیده است هیچوقت بازیکن نمی شود . شاید دلیل این حرف پولوگایفسکی این واقعیت است که در بازی های کلاسیک از همان آغاز حرکات اولیه تجزیه و تحلیل پوزیسیونی آغاز می شود در حالیکه در بازی های اساتید امروزی چون کارپف و کاسپاروف و آناند ] کارلسن [ این حرکات دیگر بدیهی به شمار می روند و به همین دلیل از نظر آموزشی به پای بازی های کلاسیک نمی رسند !!!

برتری پوزیسیونی :

هر نوع برتری به جز برتری در کمیّت مانند برتری در فضا ، زمان ، تحرّک یا برتری در ساختار پیاده را برتری پوزیسیونی می گویند .

برتری :

برتری یعنی داشتن موقعیّت بهتر در بازی . این برتری ممکن است پوزیسیونی ؛ یعنی برتری در فضا و تحرّک باشد یا ممکن است برتری نیرو و زمان باشد . در جریان بازی یک برتری تبدیل به برتری دیگر می شود مثلاً برتری در فضا تبدیل به برتری کمّی می شود . داشتن برتری یعنی امکان حمله به جناح شاه . (البته بهتر بود گفته می شد امکان حمله !!)

بررسی :

یافتن راه حل برای پوزیسیون های دشوار و یا بازنده را بررسی می گویند . این پوزیسیون ها معمولاً با قید و شرط برای بازیکن طراحی می شوند و در یک یا چند حرکت طرف مقابل را باید مات کند . بررسی پوزیسیون یا ترکیب در قرن نهم شکوفا شد . صولی ، رازی و لجلاج از جمله بررسی کنندگان بزرگ مسائل شطرنج بودند . هنر بررسی تا قرن نوزدهم به دست فراموشی سپرده شد تا اینکه در سال 1851 کلینگ و هوروویتز کتاب «بررسی های شطرنج» را که شامل 208 پوزیسیون بود منتشر کردند . بعضی از این پوزیسیون ها آموزشی بودند . از آن تاریخ به بعد طراحی مسائل و ترکیب در شطرنج و بررسی آن ها مورد توجه قرار گرفت و مؤلفین بزرگی نظیر ترویتسکی ، رینک ، بلاتف ، ادوارد سسیل ، لومر ، کاسپارین و ... امر بررسی بازی ها و مسائل شطرنج را به نحوی مطلوب گسترش دادند .

بلوکه کردن :

ساختار پیاده ای غیرقابل نفوذ ، سد کردن پیاده با سوار و یا هر وضعیتی که در آن بازیکن پوزیسیون مستحکمی به وجود می آورد که به سختی قابل نفوذ باشد ، بلوکه کردن می گویند . منظور از بلوکه کردن بیشتر بستن بازی در مرکز است و عمدتاً این بلوکه کردن توسط زنجیر پیاده ها صورت می گیرد . برای شکستن زنجیر پیاده ها معمولاً به رأس (پایه) آن حمله می شود مثلاً بعد از 1.e4  e6  2.d4  d5  3.e5  سیاه 3. …  c5  می کند . بعضی مواقع زنجیر پیاده ها با دادن قربانی شکسته می شود ، ولی اغلب بازیکنان با استفاده از تاکتیک دور زدن به رأس زنجیر پیاده ها حمله می کنند . این تاکتیک ها توسط فیلیدور مطرح گردید و به نحوه درخشانی در کتاب های نیمزوویچ شرح داده شده است . برای بررسی بلوکه در جناح وزیر به باتوینیک و زوکرتورت ، بلوکه در جناح شاه به آورباخ ، بایرون و چیگورین مراجعه کنید . بلوکه کردن توسط دو اسب به بازی پتروسیان مندرج در مبحث ساختار پیاده رجوع نمایید . در بازی پیلسبوری – لاسکر سفید با قربانی اسب مبادرت به شکستن زنجیر پیاده های سیاه می نماید . (سعی می کنیم به مرور این بازی ها را در بخش کلاسیک ها یا بخش های دیگر بیاوریم)

بلوکه کردن مرکز :

نوع دیگری از بلوکه کردن که در آن پیاده ها در مرکز تحرّک خود را از دست می دهند و نفوذ در آن ها مشکل و یا غیرممکن می شود و حمله تنها از جناح ها امکان پذیر می شود . شکل دیگر بلوکه کردن در مرکز ساختار دوبل دیوار سنگی است]  که در شروع بازی هایی مثل هلندی شکل می گیرد. [

بلوکه پیاده :

سد کردن پیاده با سوار ، اصطلاحی که نیمزوویچ در یکی از کتاب های خود مطرح کرد : اوّل کنترل ، بعد بلوکه و در آخر انهدام . بهترین سوار برای بلوکه کردن اسب و فیل است زیرا پیاده بلوکه شده مانع تحرّک آن ها نیست .

پات :

پوزیسیونی که در آن بازیکن نه در معرض کیش قرار دارد و نه قادر به حرکت مهره های خود است . چنانچه نوبت حرکت با او باشد بازی پات می شود . در عمل پات در آخر بازی اتفاق می افتد و برای مدافع آخرین سلاح به شمار می رود .

پات با آچمز :

اصطلاح طرّاحان مسائل شطرنج برای پاتی که توسط آچمز یک یا چند مهره به وجود می آید .

پایگاه :

خانه ای در عرض پنجم ، ششم یا هفتم (چهارم ، سوم یا دوم) که توسط پیاده محافظت می شود و پیاده حریف قادر به حمله به آن خانه نیست . پایگاه یک بازیکن خانه ضعیف حریف اوست . این پایگاه چنانچه توسط سوارها اشغال شود برتری محسوب می گردد و حکم یک منطقه نفوذ در قلمرو دشمن را دارد . برای نمونه می توان این دو بازی را جهت درک بهتر این مفهوم بررسی نمود : سنت امانت – استانتون ، مسابقه نهایی 1843 (گامبی وزیر پذیرفته نشده) و اسپاسکی – پتروسیان ، یازدهمین مسابقه قهرمانی جهان 1969 (دفاع هندی وزیر) .

پوزیسیون :

ترتیب قرار گرفتن سوارها و پیاده ها از یک یا دو رنگ در هر مرحله از بازی را پوزیسیون می گویند . پوزیسیونِ هم سطح به پوزیسیونی گفته می شود که طرفین هیچگونه برتری بریکدیگر ندارند . اشتاینیتز این نوع پوزیسیون را تعادل پوزیسیونی (Edvilibrium Position) گفته است .

پوزیسیون بسته :

پوزیسیونی است که در آن تحرّک سوارهای حریف محدود می شود و در این حالت به دلیل تحرّک سوارهای طرف مقابل و ناتوانی در دفاع معمولاً به باخت طرف منجر می شود . در دهه 1860 این نوع پوزیسیون ها توسط ل. پائلسن شطرنجباز  انگلیسی مورد بررسی قرار گرفت .

پوزیسیون غیر مجاز :

پوزیسیونی که در بازی نباید ایجاد شود . در بند 9 قانون شطرنج آمده است در صورتی که صفحه شطرنج درست تنظیم نشود ، پوزیسیون مورد نظر به وجود آمده باید دوباره چیده شود . همینطور وقتی که مهره ای تصادفاً در جای خود قرار نگرفته باشد . چنانچه جای مهره مشخص نشود و یا پوزیسیون را نتوان درست چید بازی دوباره از اول باید شروع شود .

پوزیسیون لوسینا :

پوزیسیونی کلیدی در آخر بازی رخ و پیاده در برابر رخ . این مسأله اوّلین بار در سال 1634 توسط سالویو (1640 – 1570) شطرنجباز و مؤلف برجسته ایتالیایی مطرح گردید .

پوزیسیون آموزشی (Didactic Position) :

پوزیسیونی است ابداعی یا اقتباس شده از بازی های انجام شده جهت تعلیم و تدریس اصول شطرنج . این نوع پوزیسیون ها مربوط به ایده ها و اصولی است که کاربرد عام دارند ، ولی کاملاً بررسی نشده اند . اگر چه بعضی از این نوع پوزیسیون ها ممکن است در بازی به وجود نیاید ، ولی ایده هایی را بیان می کند که برای بازیکن مفید است .

پوزیسیون های قرینه :

دو یا چند پوزیسیون مشابه ، ولی با نتایج متفاوت که به آن پوزیسیون های دو قلو هم گفته می شود .

پوئن شکنی :

در مسابقات مختلف غیر از مسابقات دو نفره ، در صورتیکه دو یا چند بازیکن هم امتیاز شوند ، برای اینکه در رتبه بندی و مقام بتوانیم آن ها را بدرستی رتبه بندی نماییم از پوئن شکنی استفاده می کنیم . براساس مسابقات با روش های مختلف ، شیوه های مختلفی نیز برای پوئن شکنی وجود دارد . بعضی از آن ها عبارتند از : بوخ هولز ، کونز ، هارکنز ، حذفی و ... . معمولاً در آیین نامه هر مسابقه ای ذکر شده که در پایان مسابقات از چه روش یا روش هایی استفاده می شود (چون در بعضی روش ها پوئن شکنی بازیکنان هم امتیاز نیز برابر می شود که باید سراغ روش های بعدی برویم) این بحث بیشتر برای داوران اهمیّت دارد و اهمیّتش هم وقتی بیشتر می شود که ما در رده های بالای جدول مثلاً در رتبه های دوم تا پنجم بازیکنان هم امتیاز داشته باشیم که خُب هم مدال و مقام و هم جایزه بازیکنان براساس رتبه بندی باید مشخص شود .

پیاده :

کوچکترین و کم ارزشترین مهره شطرنج پیاده است . حرکت پیاده تنها رو به جلو است و نمی تواند به عقب برگردد . در شروع بازی دو خانه به جلو می رود و بعد از آن تنها یک خانه می تواند حرکت کند . اگر مهره ای توسط پیاده گرفته شود یک خانه در قطر جلو می رود و جای مهره گرفته شده را می گیرد . پیاده تنها مهره ای است که اگر به عرض آخر (هشتم برای سفید و یکم برای سیاه) برسد ، ارتقاء پیدا می کند و می تواند به دلخواه تبدیل به یکی از سوارها شود . تارتاکوور در دهه 1920 نوشت : اگر می خواهید بازی را نبازید هیچ وقت پیاده از دست ندهید . همچنین فیلیدور پیاده ها را روح شطرنج نامید !! زیرا این پیاده ها هستند که ساختارهای کلّی در بازی را مشخص می کنند .

پیاده های آویزان :

به دو پیاده ای گفته می شود که در ستون های نیمه باز در کنار هم قرار گرفته و حداقل یکی از آن ها در یکی از چهار خانه مرکزی مستقر شده باشد (البته این تعریف جای بحث دارد!!!) پیاده های آویزان نه ضعیف هستند و نه قوی ، ولی به دلیل اینکه پیاده های خودی قادر به دفاع از آن ها نیستند مورد حمله قرار می گیرند و با توجه به پوزیسیون باید دید چگونه می توان از آن ها استفاده نمود یا به آن ها حمله کرد .

پیاده ایزوله وزیر :

پیاده ایزوله همان پیاده منفرد است (پیاده ای که هیچ یک از دو پیاده کناری اش نیستند تا بتوانند حمایتش کنند . این نوع پیاده در مجموع یک نقطه ضعف محسوب می شود ، ولی باز به پوزیسیون بستگی دارد) پیاده ایزوله وزیر در ستون d است . پوزیسیونی که دارای این نوع پیاده است غالباً در بازی ها به وجود می آید و بعضی از استادان از جمله اشتاینیتز معتقدند این پیاده ضعیف است و استادان دیگری آن را قوی می دانند مثل تاراش . نیمزوویچ در کتاب «روش من» فصلی را به این پیاده اختصاص داده و معتقد است بازیکن باید یاد بگیرد تا علیه یا له این پیاده چگونه مانور کند . در جمع بندی این پیاده در وسط بازی قوی و در آخر بازی ضعیف است .

پیاده پیشرفته :

پیاده ای که در عرض پنجم (چهارم برای سیاه) قرار گرفته باشد . این پیاده به دلیل مشکل بودن دفاع از آن ممکن است ضعیف و یا بدلیل محدود بودن تحرّک دشمن قوی باشد . بعضی مواقع این پیاده پیشرفته زمینه ترکیب را فراهم می کند .

پیاده در حال عبور یا آن پاسان (En-Passan) :

اگر پیاده دشمن در یک ستون مجاور ، در یک حرکت دو خانه جلو برود در عمل مانند این است که تنها یک خانه حرکت کرده است و قابل گرفتن  است . شرط مهم در این قانون اینست که گرفتن این پیاده باید بلافاصله صورت گیرد و نمی توان در حرکت های بعدی آن را گرفت . علامت اختصاری این حرکت چنین است : e.p .

پیاده دوبل یا پیاده دو پشته :

به دو پیاده همرنگ در یک ستون می گویند . این نوع پیاده ها به دلیل عدم امکان حمایت از یکدیگر و همچنین تحرّک کم آن ها ضعیف هستند ، ولی در بعضی پوزیسیون ها پیاده دوبل به ایجاد برتری کمک می کند . اگر پیاده های دوبل ایزوله یا منفرد شوند ضعفی آشکار محسوب می شوند (البته یادمان نرود باز هم به پوزیسیون بستگی دارد و این قوانین در اغلب موارد است نه اینکه استثنا نداشته باشد)

پیاده رونده :

پیاده ای که در ستون باز قرار دارد یعنی مقابل خود مانع پیاده ای ندارد و در ستون مجاور هم پیاده ای از حریف وجود ندارد تا مانع پیشروی آن شود . به عبارت دیگر پیاده رونده پیاده ای است که مانع پیاده ای از حریف در مقابلش برای پیشرفت نداشته باشد !! اگر این پیاده توسط پیاده های خودی حمایت شود می گویند پیاده رونده حمایت شده و اگر کسی دو پیاده رونده در دو ستون همجوار هم داشته باشد می گویند پیاده های رونده متصل که یک برتری محسوب می شود . همچنین اگر پیاده رونده در حاشیه صفحه باشد می گویند پیاده رونده کناری ، این نوع پیاده رونده معمولاً ضعیف است و دفاع از آن سخت بوده و گاهی طعمه ای برای حریف است .

پیاده ربایی یا پیاده خوری :

گرفتن پیاده به قیمت از دست دادن پوزیسیون یا دادن ابتکار عمل به حریف .

پیاده زهرآگین :

پیاده ای به ظاهر بی دفاع که گیرنده آن محکوم به از دست دادن سوار یا مورد حمله قوی قرار گرفتن می شود .

پیاده عقب مانده :

پیاده ای است که نه در حالت سکون و نه در صورت پیشروی توسط پیاده های خودی حمایت نمی شود و به دلیل وجود پیاده در ستون مجاور قادر به حرکت نیست . این نوع پیاده تحرّک ندارد و معمولاً یک نقطه ضعف محسوب می شود ، ولی چنانچه قدرت نهفته در آن توسط حریف نادیده گرفته شود ممکن است تحرّک لازم را کسب کند .

پیاده نیمه آزاد :

به پیاده ای در ستون نیمه باز گفته می شود که پیاده حریف در ستون مجاور مانع حرکت آزادانه اوست و پس از پیشروی با کمک پیاده خودی تبدیل به یک پیاده رونده می شود . نیمزوویچ به این نوع پیاده «کاندید»  می گفت ؛ یعنی کاندید برای ارتقاء .

پیشگیری :

واژه ابداعی نیمزوویچ برای بیان و توصیف ایده استراتژیکی که مورد توجه فیلیدور بود . پیشگیری ، جلوگیری یا بازداشتن حریف از حمله است و اساس بازی پوزیسیونی همین پیشگیری یا بازی پیشگیرانه است .

                                                                             .... ادامه دارد

                       با آرزوی موفقیت های بیشتر برای شطرنجبازان جوان کشورمان / یا علی